वीज आणि वीज उत्पन्न करणारे यंत्र कसे बनवायचे, हे सर्वप्रथम फॅरेडेनेच दाखवून दिले. Michael Faraday Biography in Marathi मायकेल फॅरेडे मराठी माहिती
वीजेशिवाय आधुनिक जगाची कल्पना करता येईल? वीज आणि वीज उत्पन्न करणारे यंत्र कसे बनवायचे, हे सर्वप्रथम फॅरेडेनेच दाखवून दिले. आपण बनवलेल्या यंत्राचा स्वीच दाबून त्याने एका नव्या युगाची सुरूवात केली .
मायकेल फॅरेडेचा जन्म 22 सप्टेंबर 1791 रोजी झाला. जेम्स फॅरेडे आणि मार्गारेट फॅरेडे यांचे हे तिसरे अपत्य. उपजिवीकेसाठी जेम्स लोहारकाम करत. कामाच्या शोधात ते इंग्लंडच्या उत्तरेकडून लंडन येथे आले आणि तिथेच स्थायिक झाले. याच सुमारास मायकेलचा जन्म झाला. बालपणी बोबडे बोलणारा फॅरेडे स्वत:चे आडनाव ‘फॅवाडे’ असा उच्चारायचा. शाळेतील मित्र त्याची टर उडवायचे. शिक्षकांकडे यावर काही उपाय नव्हता. बाराव्या वर्षी नाईलाजाने आईच्या सांगण्यावरून त्याने शाळा सोडली. फॅरेडेचेच औपचारिक शिक्षण येथेच थबकले.
पुस्तक बांधणीच्या एका दुकानात तेराव्या वर्षी फॅरेडे नोकरी करू लागला. रोज तो कैक पुस्तकांची बांधणी करी. रात्री मात्र तीच पुस्तके तो वाचत असे. एके दिवशी त्याच्या वाचनात आलेल्या एका पुस्तकामुळे तो ‘विद्युतशास्त्राच्या’ प्रेमात पडला आणि ‘विद्युतशास्त्र’ हे त्याचे जीवनसाथी बनले.
सर हंफ्री डेव्ही यांची रॉयल इन्स्टिट्यूशन मधील व्याख्याने १८१२ मध्ये फॅराडे यांनी ऐकली व त्यांची टिपणे करून ती डेव्ही यांच्याकडे नोकरीच्या अर्जाबरोबर पाठविली. १८१३ मध्ये डेव्ही यांनी आपल्या प्रयोगशाळेत साहाय्यक म्हणून फॅराडे यांची नेमणूक केली.
- १८१३-१५ या काळात डेव्ही यांच्याबरोबर त्यांना यूरोपमधील प्रयोगशाळांचे अवलोकन करण्याची संधी मिळाली. त्या वेळी ए.एम्. अँपिअर, एफ्. एच्. ए. हंबोल्ट, जे. एल्. गेल्युसॅक, काउंट रम्फर्ड या त्या काळातील प्रख्यात शास्त्रज्ञांची भेट होण्याची फॅराडे यांना संधी मिळाली.
- १८२५ मध्ये रॉयल इन्स्टिट्यूशनच्या प्रयोगशाळेच्या संचालक पदावर व त्याच संस्थेत १८३३ मध्ये रसायनशास्त्राचे प्राध्यापक म्हणून त्यांची नेमणूक झाली.
डेव्ही यांच्याबरोबर काम करीत असताना १८२३ मध्ये क्लोरिनाचे द्रवीकरण करण्यात फॅराडे यांनी यश मिळविले आणि नंतर हायड्रोजन क्लोराइड, हायड्रोजन सल्फाइड, कार्बन डायऑक्साइड व इतर वायूंचेही त्यांनी द्रवीकरण केले. - १८२५ मध्ये त्यांनी बेंझॉल (बेंझीन) या महत्त्वाच्या रसायनाचा शोध लावला. कार्बन व क्लोरीन यांची दोन संयुगे (C2Cl6 व C2Cl 4) त्यांनी १८२० मध्ये प्रथमच तयार केली.
फॅराडे यांनी १८२१ मध्ये विद्युत् चुंबकत्वाच्या इतिहासाची रूपरेषा प्रसिद्ध केली. त्याच वर्षी त्यांनी विद्युत् प्रवाहवाहक तारेभोवती चुंबकसूची फिरविली असता तिचा एक ध्रुव एका वर्तुळात फिरतो व प्रवाह बंद केल्यावर चुंबकसूचीचे हे विचलन थांबते, असे प्रयोगाद्वारे दाखविले. - १८२१ मध्ये प्रसिद्ध केलेल्या एका निबंधात त्यांनी विद्युत् चलित्राचे (मोटरचे) तत्त्व (विद्युत् प्रेरणेचे यांत्रिक प्रेरणेत रूपांतर करण्यासंबंधीचे तत्त्व) मांडले. याच निबंधात त्यांनी चुंबकीय प्रेरणा रेषेची प्राथमिक संकल्पना मांडली होती.
- १८३१ साली त्यांनी विद्युत् चुंबकीय प्रवर्तनाचा (चुंबकीय क्षेत्राच्या तीव्रतेत बदल केल्यास विद्युत् चालक प्रेरणा म्हणजे विद्युत् मंडलात प्रवाह वाहण्यास कारणीभूत होणारी प्रेरणा उत्पन्न होणाऱ्या तत्त्वाचा) शोध लावला. अशा प्रकारे एच्. सी. ओर्स्टेड यांनी १८२० साली लावलेल्या शोधातील परिणामाच्या उलट परिणाम सिद्ध करण्याच्या म्हणजे चुंबकीय प्रेरणेचे विद्युत् प्रेरणेत रूपांतर करण्याच्या प्रयत्नात वरील तत्त्वाचा फॅराडे यांनी शोध लावला. स्थिर चुंबकाभोवती विद्युत् संवाहक तारेचे वेटोळे फिरविले असता किंवा तारेच्या वेटोळ्यातून चुंबक पुढे-मागे नेला असता वेटोळ्यात विद्युत् चालक प्रेरणा निर्माण होते. म्हणजेच चुंबक व वेटोळे यात सापेक्ष गती असली तरच विद्युत् चालक प्रेरणा निर्माण होते, असे त्यांनी दाखविले. यानंतर केलेल्या संशाधनान्ती फॅराडे यांनी पहिल विद्युत् जनित्राचा शोध लावला व त्याद्वारे १८२१ मध्ये त्यांनी लावलेल्या शोधाचा उलट परिणाम (म्हणजे यांत्रिक प्ररेणेचे विद्युत् प्रेरणेत रूपांतर करता येते) त्यांनी सिद्ध केला. विद्युत् प्रवर्तनासंबंधी त्यांनी शोधून काढलेले नियम आधुनिक विद्युत् जनित्र व चिरचुंबकी जनित्र (मॅग्नेटो) यांच्या विकासाला आधारभूत ठरलेले आहेत. विद्युत् अपारक पदार्थांच्या बाबतीत त्यांनी केलेल्या संशोधनाच्या बहुमानार्थ विद्युत् धारकतेच्या एककाला ‘फॅराड’ हे नाव देण्यात आलेले आहे.
- १८२९ साली, डेव्हीच्या झालेल्या मृत्यूनंतर फॅरेड हे डेव्हीच्या प्रयोगशाळेचे प्रमुख झाले. गतिमान चुंबक हा विद्युतप्रवाह निर्माण करतो, यातूनच त्याने विद्युज्जनित्राचा(इलेक्ट्रिक मोटर) शोध लावला. परिणामी भौतिकशास्त्रात फॅरेडेचे नाव कायमचे नोंदले गेले.
- १८४०च्या सुमारास फॅरेडेला विस्मरणाचा विकार जडला. तरी चिकाटीने त्याने संशोधन चालू ठेवले. ‘प्रकाशाचा विद्युतचुंबकत्त्वाशी असलेला संबंध’ त्याला शोधायचा होता. या संशोधनात, बहेरियन काचेचा तुकडा वापरून, चुंबकसान्निध्यात प्रकाश भिन्न दिशांनी न विखुरता, एकतरंगी होऊन एका दिशेने जातो’ हे सिद्ध केले आणि ‘ध्रुवीकरण’ (पोलसयझेशन) या संकल्पनेचा जन्म झाला. लोहकिसाजवळ चुंबक नेल्यामुळे त्या किसाची वर्तुळाकार नक्षी तयार होते.’ हे निरीक्षण जेम्स मक्सबेल या गणिती भौतिकशास्त्रज्ञाच्या सहयोगाने व त्याच्या मॅक्सवेल समीकरणाच्या आधारे फॅरेडेने सचित्र व सोदाहरण स्पष्ट केले.
फॅरेडेच्या जीवनकार्याचे कौतुक करताना डॉ. कलाम आदराने म्हणतात, फॅरेडेच्या शोधावर आधारित आजच्या इलेक्ट्रिक्स व कम्युनिकेशन सिस्टिम या आधारलेल्या आहेत. या शोधामुळे तयार झालेल्या, दूरस्थ आकाशगंगांमधील एलियन्सशी संवाद साधता येईल. कष्ट प्रामाणिकपणा व चिकाटीपणाच्या बळावर, फॅरेडेने अशक्यप्राय बाबी शक्य करून दाखवल्या. आव्हानांचा स्वीकार नवसंधी म्हणून त्यांनी केला. ही बाब तरुण संशोधकांना प्रेरक व अनुकरणीय वाटेल.
फॅराडे यांना शंभरापेक्षाही जास्त वैज्ञानिक व शैक्षणिक सन्माननीय पदके, पदव्या व इतर बहुमान मिळाले. १८२४ मध्ये त्यांची रॉयल सोसायटीचे फेलो म्हणून निवड झाली. पुढे १८५७ मध्ये प्रकृतीच्या कारणास्त त्यांनी रॉयल सोसायटीचे अध्यक्षपद नाकारले. रॉयल सोसायटीचे त्यांच्या कार्याच्या गौरवार्थ त्यांना कॉप्ली (१८३२), रॉयल (१८३५ व १८४६) व रम्फर्ड (१८४६) या पदकांचा बहुमान दिला. वैशिष्ट्यपूर्ण व विपुल प्रयोगकार्य आणि विविध विषयांवरील सुबोध व्याख्याने यांकरिता ते विशेष प्रसिद्ध होते. त्यांचे निबंध अद्यापही शास्त्रीय लेखनाचे आदर्श म्हणून मानले जातात. रॉयल इन्स्टिट्यूशनमधील आपल्या ५४ वर्षाच्या कारकीर्दीत त्यांनी १५८ संशोधनपर निबंध प्रसिद्ध केले. केमिकल मॅनिप्युलेशन्स (१८२७), एक्सपिरिमेंटल रिसर्चेस इन इलेक्ट्रिसिटी (३ खंड, १८३९-५५) व एक्सपिरिमेंटल रिसर्चेस इन केमिस्ट्री अँड फिजिक्स (१८५९) हे त्यांचे ग्रंथ सुप्रसिद्ध आहेत. ते हॅम्पटन कोर्ट, मिडलसेक्स येथे मृत्यू पावले. अक्षय जाधव
कडूस राजगुरुनागर\
Michael Faraday Information in Marathi
Michael Faraday Biography in Marathi
मायकेल फॅरेडे मराठी माहिती
Leave a Reply