जैवतंत्रज्ञान म्हणजे काय ? बायोटेक काय आहे जाणून घ्या आपण रोज वापरत असलेल्या या गोष्टी देखील बायोटेक मध्ये येतात जाणून घ्या Biotechnology Information in Marathi जैवतंत्रज्ञान माहिती मराठी
याची पहिल्यांदा थोडक्यात आपल्या रोजच्या परिचयातील ओळख करून देतो. आपल्या घरात दही असते महितीये ना तर ते दही आपण कसे तयार करतो सहाजिकच आपल्याला सगळ्यांना नाही सांगता येणार पण आईला विचारल्यावर आई सांगेल आता मी इथे सगळी क्रिया नाय सांगणार सांगण्याचे तातपर्य हेच की घरी ज्या तंत्रज्ञानाने दही तयार होते त्यालाच जैवतंत्रज्ञान असे म्हणतात.
अजुन एक सांगतो इडली बनवतो ना घरी आपण ते पण हेच तंत्रज्ञान. बर अजुन पुढ द्राक्षपासुन मद्य बनवतात ना. हा आता हे आपण घरी नाही बनवत पण सगळ्यांना माहीत असेलच ना तर तिथे पण याचाच उपयोग होतो. म्हणजे हे आपल्या परिचयाचेच आहे की नाही. फक्त याची आज आपण जरा शास्रीय पद्धतीने माहिती करून घेऊ.
जैवतंत्रज्ञान या विषयाची व्याप्ती व आवाका मोठा असल्याने जैवतंत्रज्ञानाची व्याख्या विविध प्रकारे करता येते.
जैवतंत्रज्ञान व्याख्या
सजीवसृष्टीतील घटकांचा उदा. सूक्ष्मजीव, वनस्पती व प्राणी तसेच त्यापासून मिळणाऱ्या विविध उत्पादनांचा, शेती, मानवी आरोग्य, पर्यावरण संरक्षण इ. क्षेत्रात उपयोग करून घेणे हे जैवतंत्रज्ञानाच्या अंतर्गत येते.
जैवतंत्रज्ञानाची ओळख
जैविक घटकांचा आणि तंत्रज्ञानाची सांगड घालून मानवी जीवनमान उंचावणे हे या शास्त्राचे उद्दिष्ट आहे. जैवतंत्रज्ञान म्हणजे जीवशास्त्र, रसायनशास्त्र, सूक्ष्मजीवशास्त्र तसेच अभियांत्रिकीच्या संकल्पना यांचा एकत्रित वापर सूक्ष्मजीव, वनस्पती यांची उत्पादन क्षमता वाढविण्यासाठी करणे. थोडक्यात जैवतंत्रज्ञान म्हणजे जैविक प्रणाली व पद्धतींचा उपयोग तांत्रिकरीत्या करून मानवास उपयुक्त असे विविध उत्पादन करणे. एकोणिसाव्या शतकात कार्ल एरेकी याने अशा क्रियांसाठी जैवतंत्रज्ञान ही संज्ञा प्रथम वापरली. विसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात व एकविसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात जैवतंत्रज्ञानाचे क्षितिज विस्तारले.
सूक्ष्मजीवांमार्फत जे पदार्थ एरवी तयार केले गेले नसते असे पदार्थ जैवतंत्रज्ञानात, जनुक अभियांत्रिकीच्या माध्यमातून तयार करण्यात आले आहेत. जैवतंत्रज्ञानात अनेक विज्ञान शाखांचा समावेश झालेला आहे. कृषी, वैदयक, जनुकविज्ञान, सूक्ष्मजीवशास्त्र, प्राणिविज्ञान, संगणकविज्ञान, अभियांत्रिकी इत्यादी.
जैवतंत्रज्ञानाच्या अतंर्गत पुढील बाबींचा समावेश होतो-
- सूक्ष्मजीवांचा वापर करून घेणे. उदा. मळीपासून दारू तयार करणे, दुधापासून दही तयार करणे तसेच जिवाणूंचा वापर करून टाकाऊ पदार्थाची विल्हेवाट लावणे.
- डी.एन.ए., प्रथिने इ. जैविक रेणूंचा वापर मानवी उपयोगासाठी करणे.
- विशिष्ट पेशीद्रव्ये, जीवनसत्त्वे, लसी इ.चे उत्पादन करणे.
- जनुकीय बदल घडवून आणून हव्या त्या वनस्पती व प्राणी यांची निर्मिती/ हव्या त्या पदार्थाची निर्मिती करणे. उदा. जीवाणुंमध्ये जनुकीय बदल घडवून आणून त्यांचा वापर मानवी हार्मोन्स तयार करण्यासाठी.
जैवतंत्रज्ञान क्षेत्रात जगभरात प्रगती होत होती. आपल्या देशालाही या प्रगतीचा लाभ व्हावा तसेच देशात जैवतंत्रज्ञानाला चालना मिळावी म्हणून १९८२ मध्ये केंद्र सरकारने राष्ट्रीय जैवतंत्रज्ञान मंडळाची स्थापना केली. या मंडळाने जैवतंत्रज्ञानासाठी आवश्यक असणाऱ्या पायाभूत सुविधा पुरविण्यासाठी विशेष प्रयत्न केले. थोडक्यात यामुळे जैवतंत्रज्ञानाची पायाभरणी झाली.
पुढे १९८६ मध्ये या मंडळाचे रूपांतर विज्ञान व तंत्रज्ञान मंडळाअंतर्गत काम करणारा जैवतंत्रज्ञान विभाग (Department of Bio-technology-DBT) जैवतंत्रज्ञानविषयक कार्यक्रमांचे नियोजन त्यांमध्ये सुसूत्रीकरण करण्याची जबाबदारी या विभागाकडे आली. या मंडळाने देशातील तज्ज्ञांचा कृती गट तयार केलेला आहे.
आता आपण जैवतंत्रज्ञानाचे नक्की उपयोग आहेत ते पाहू.
जैवतंत्रज्ञानाचे फायदे
- संकरित बियाणे : यात दोन वेगवेगळ्या प्रकारे जिनोटाइप एकत्र करून विविध पिकांच्या किंवा फळांच्या जाती निर्माण करणे.
जनुकीयदृष्टय़ा उन्नत पिके (Genetically Modified -GMउदा. बाहेरच्या जनुकाला एखाद्या पिकांच्या जनुकीय साठय़ामध्ये टाकून मिळविण्यात आलेल्या इच्छित पिकांच्या गुणधर्माला जनुकीयदृष्टय़ा उन्नत पिके असे म्हणतात. या प्रकारच्या तंत्रज्ञानामुळे पिकांच्या जास्त उत्पादन देणाऱ्या जाती रोगप्रतिकार जाती, तणनाशक जाती तसेच दुष्काळात तग धरू शकणाऱ्या जाती निर्माण करता येतात. उदा. बी.टी.कॉटन, बी.टी.वांगे इ.
- औषधनिर्मिती, जनुकीय उपचार (रोगांवर उपचार करण्यासाठी डीएनएचा वापर करणे), जनुकीय चाचणी (जनुकीय विकार शोधणे), डीएनए मायक्रोॲरे चीपची निर्मिती करून एका वेळी लाखो रक्त चाचण्या करणे इत्यादींसाठी जैवतंत्रज्ञानाचा वापर होऊ शकतो. पुनर्संयोजी डीएनए/आरएनए तंत्राने तात्काळ औषधे मिळविणे (तयार करणे) शक्य झाले आहे. एश्चेरिकिया कोलाय आणि किण्वसारख्या (यीस्टसारख्या) सूक्ष्मजीवांचा जनुकीय आराखडा बदलून इन्सुलिन व प्रतिजैविके निर्माण करणे आता सुलभ झाले आहे.
जैवतंत्रज्ञानामुळे वैदयकीय चिकित्सा सुलभ व सोपी झाली असून हिपॅटायटीस-बी, हिपॅटायटीस-सी, कर्करोग, संधिवात, हीमोफिलिया, हाडे जोडणे, बहुविध कर्कशीभवन आणि हृदयाशी निगडित अनेक रोगांबरोबर उपचार होत आहेत. आज अस्तित्वात असलेल्या अनेक औषधांचे उत्पादन जैवतंत्रज्ञानामुळे सहज आणि अल्प किंमतीत करता येते. जनुकांची चाचणी करून कोणत्या जनुकात दोष आहे किंवा व्यंग आहे, ते शोधून त्याजागी नवीन जनुक बदलणे आता शक्य होत आहे. त्यामुळे कर्करोग व एड्स यांसारखे घातक रोग आटोक्यात येण्याची शक्यता निर्माण झाली आहे.
- लसी तयार करण्यासाठी नेहमीच्या लसीकरण पद्धतीमध्ये रोग निदान करणारे जिवाणू किंवा विषाणू यांचा वापर केला जातो. हे जिवाणू अर्धमेल्या अवस्थेत शरीरात टोचले जातात. त्यामुळे शरीराकडून त्यांना प्रतिकार करण्यासाठी प्रतिकार प्रथिने तयार केली जातात व पुन्हा जेव्हा आयुष्यामध्ये या रोगाचे विषाणू आपल्या शरीरात शिरतील तेव्हा शरीराकडून अशा प्रकारची प्रतिकारक प्रथिने तयार केली जातात. मात्र या पद्धतीत एक दोष आहे. जर काही वेळा अर्धमेले जिवाणू पुन्हा कार्यरत होऊन तो रोग बळावू शकतो. मात्र आता जनुकीय तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून या जिवाणू किंवा विषाणू यांच्या जनुकीय गुणधर्मामध्ये बदल घडवून आणता येतो. तसेच त्यांना रोगप्रतिकारक अॅण्टिबॉडीज् निर्माण करण्यासाठी भाग पाडले जाते. म्हणून सध्या अर्धमेले किंवा मृत जिवाणू / विषाणू शरीरात न टोचता हे अॅण्टिबॉडीज् शुद्ध स्वरूपात शरीरात टोचल्या जातात.
जैवतंत्रज्ञानाच्या आधारे तयार करण्यात आलेल्या लसी अधिक परिणामकारक असतात व त्यांची क्षमतादेखील अधिक काळासाठी टिकून राहते. उदा. पोलिओ, ‘हेपेटायटिस बी’ लस इ.
जैव उपाययोजना म्हणजे वनस्पती व सूक्ष्मजीवांसारख्या सजीवांचा वापर करून पाणी, सांडपाणी यांच्यातील विषारी रसायने नष्ट करणे किंवा शोषून घेणे हे होय. यासाठी वनस्पतींचा वापर केल्यास त्यांना फायटो रिमेडिएशन असे म्हणतात.
उदा.
’ समुद्रातून जाणाऱ्या एखाद्या तेलाच्या जहाजाला अपघात झाल्यास परिणामी तेल समुद्राच्या पाण्यात मिसळते व त्यामुळे सागरी जीवसृष्टीवर परिणाम होतो. हे तेल जन्य पचविणाऱ्या जिवाणूंचा वापर करून अत्यंत स्वस्तात पर्यावरणावर बाधा न होऊ देता समुद्र स्वच्छ करणे शक्य झाले आहे. या प्रकारच्या जिवाणूंचा वापर समुद्र स्वच्छ करण्यासाठी होऊ शकतो, हे आनंद मोहन चक्रवर्ती यांनी पहिल्यांदाच दर्शवले. या शोधाचे स्वामित्व हक्कदेखील यांच्याकडेच आहेत.’ सुडोमोनाज नामक जिवाणू प्रदूषित पाणी आणि जमीन यांतील हायड्रोकार्बन आणि तेलासारखी प्रदूषके वेगळी करण्यासाठी उपयोगी ठरतात.औद्योगिक सांडपाण्यातून अनेक आजार फैलावण्याचा धोका असतो. त्याच वेळी असे पाणी पर्यावरणालाही बाधक असते. सूक्ष्मजीवांच्या साहाय्याने या पाण्यातील धातू जमा करून अपायकारक धातू नंतर वेगळे केले जातात. मानवी आरोग्याला हानिकारक असलेले धातू वेगळे केल्याने पाण्याचे प्रदूषण कमी होते.
जैवतंत्रज्ञानाचे क्षितिज रुंदावत असून सखोल अभ्यास करण्यासाठी आता जैव अभियांत्रिकी ही जीवविज्ञानाची शाखा सुरू झाली आहे. या शाखेत जैवरसायन अभियांत्रिकी, जैववैदयक अभियांत्रिकी अशा उपशाखांचा अभ्यास केला जातो. प्रयोगशाळेत व व्यापारी तत्त्वावर उत्पादन करण्यासाठी या जैव अभियांत्रिकी शाखांचा उपयोग भविष्यात होऊ शकतो.
अक्षय जाधव
कडूस राजगुरुनगर
Biotechnology Information in Marathi जैवतंत्रज्ञान माहिती मराठी जैवतंत्रज्ञान म्हणजे काय मराठी जैवतंत्रज्ञानाचे फायदे लिहा जैवतंत्रज्ञान माहिती मराठी जैवतंत्रज्ञानाची ओळख स्वाध्याय जैवतंत्रज्ञान व्याख्या
Leave a Reply