तत्वज्ञ सॉक्रेटीस स्वत:कडे अज्ञानी माणसाची भूमिका घेऊन जे प्रश्नोत्तराचे तंत्र अवलंबीत होता बघा या तंत्रातून त्याला काय साध्य झाले. Socrates Biography Information in Marathi सॉक्रेटिस मराठी माहिती
मी कुणालाच काहीच शिकवत नाही. मी फक्त त्यांच्यात विचार करण्याच सामर्थ्य निर्णाण करतो.
वरील विचार आहेत महान तत्वज्ञ सॉक्रेटीस यांचे. व्यक्तीने प्रश्न विचारले पाहिजे. प्रश्न विचारले तरच त्याला ज्ञान भेटते. एखादे तत्त्वज्ञान सांगितले तर त्याला समर्पक असे दाखले दिले पाहिजे आपण विचार करून प्रश्न विचारुन त्या तत्त्वज्ञानाचा फोल पणा जगाला दाखवून देऊ शकतो. फक्त अंधानुकरण केल्याने समाजाचा ह्रास हा निच्छित आहे असच सोक्रेटिस संगतायत. आजच्या भारताला याच विचारांची नितांत गरज आहे. तरुणांनी प्रश्न विचारले पाहिजे कोणत्याही विचारधारचे अंधानुकरण हे भारतासाठी अत्यंत हानिकारक ठरणार आहे भविष्यात.
‘तत्त्वज्ञानाचा संत’ म्हणून ओळख असलेला सोक्रेटिस तत्त्वज्ञानाचा मूलशोध घेण्यास प्रवृत्त करणारे प्रश्न सॉक्रेटिसने विचारले. ती पद्धत आजही महत्त्वाची मानली जाते आणि सॉक्रेटिस त्यासाठी ओळखला जातो.
सुरुवातीला आपल्या सर्वांना सोक्रेटिस विषयी माहीत असलेली एक छोटी गोष्ट सांगतो थोडक्यात. एथेन्स मध्ये लोकांना विचार करण्यास प्रव्रुत्त करने अथेन्सच्या दैवतांविषयी अश्रद्घा निर्माण करणे, तसेच नवीन ईश्वरकल्पना प्रसृत करणे असा सोक्रेटिस वर आरोप होता त्याला शिक्षा झाली की एक तर विष प्राशन करावे किंवा आपले कार्य थांबवून प्रचलित रुढी परंपरा यांना पाठींबा दर्शविने. यामध्ये कोणीही व्यक्ति जिवाला जास्त महत्व देईल पण ते सोक्रेटिस होते.
तत्त्वज्ञानाचा संत होते आपणच आपल्या विचारांशी फारकत घेतली तर समाज ते कसे स्विकारणार त्यामुळे मला मृत्यु स्वीकार आहे पण मी माझ्या विचारांचा त्याग करणार नाही असेच त्यांनी सांगितले. किती ही महान व्यक्ती!
( इ. स. पू. सु. ४७०–३९९). थोर ग्रीक तत्त्वज्ञ. त्याच्या जीवनाविषयी आणि विचारांविषयी आपल्याला जी माहिती मिळते, ती मुख्यत: विख्यात ग्रीक तत्त्वज्ञ प्लेटो ( इ. स. पू. सु. ४२८– सु. ३४८) ह्याच्या संवादांतून. सॉक्रेटीसने स्वत: काहीही लिहिलेले नाही. सॉक्रेटीसचा जन्म सामान्य कुटुंबात अथेन्समध्ये झाला. त्याच्या वडिलांचे नाव सॉक्रोनिस्कस आईचे फीनारेती. प्लेटोने केलेल्या एका उल्लेखावरुन असे दिसते की, सॉक्रेटीसचे वडील शिल्पकार होते. त्याची आई सुईणीचे काम करीत असे. तो कुरुप होता. केसाळ भुवया, बटबटीत डोळे, जाड ओठ, दाढी, उत्तरायुष्यात पडलेले टक्कल व बुटकी सुद्दढ शरीरयष्टी ही त्याची काही शारीरिक वैशिष्ट्ये होत. तरुणपणी सॉक्रेटीसने अनेक लढायांत सैनिक म्हणून भाग घेतला होता. ग्रीसच्या स्वामित्वासाठी अथेन्स आणि स्पार्टा ह्या दोन प्रबल ग्रीक नगरराज्यांत झालेल्या पेलोपनीशियन युद्घात सॉक्रेटीस होता. त्याची इतर सामान्य सैनिकांपेक्षा भरपूर श्रम करण्याची व क्लेश भोगण्याची सहनशक्ती विलक्षण होती. विचार करता करता अचानक त्याची तंद्री लागे, ती तासन्तास अढळ राही. तो एक प्रामाणिक व नैसर्गिक बुद्घिमत्ता लाभलेला माणूस होता. कसल्याही पदाची वा नेतृत्वाची त्याला आकांक्षा नव्हती. धनवान बनण्याचा त्याला लोभ नव्हता. आनंदाच्या प्रसंगी लोकांच्या आनंदभावनेशी तो सहज समरसून जाई.
जिथे काही माणसे जमलेली असतील, गप्पाटप्पा चाललेल्या असतील, अशा बाजारपेठेसारख्या सार्वजनिक ठिकाणी, तसेच विशेषत: जिथे तरुणवर्ग असेल, अशा व्यायामशाळांसारख्या ठिकाणी जाऊन तो प्रश्नोत्तरे करीत असे. आपल्याला ज्ञान नाही, पण ज्यांच्यापाशी ते आहे, त्यांच्याकडून आपल्याला ते शिकायचे आहे, अशी भूमिका घेऊन तो लोकांशी संवाद साधे, त्यांना प्रश्न विचारी आणि नैतिक संकल्पनांबद्दल आपल्याला पक्के ज्ञान आहे, अशा भ्रमात असणाऱ्यांना तो त्या संकल्पनांबद्दलचा त्यांचा वैचारिक गोंधळ दाखवून देई.
मानवी जीवन सफल करणारी काही वस्तुनिष्ठ मूल्ये आहेत. त्यांचे ज्ञान होऊ शकते, अशी त्याची धारणा होती पण त्यासाठी मन पूर्वग्रहदूषित असता कामा नये आणि स्वत:च्या मताची व इतरांच्या मतांची आपण चिकित्सक द्दष्टिकोनातून परीक्षा केली पाहिजे, असा चिकित्सक विचार करावयाला लोकांना प्रवृत्त करणे, हे सॉक्रेटीसचे जीवितकार्य होते. यासाठी त्याने उपरोधाचा, ‘सॉक्रेटिक आयरनी’ चा–म्हणजे श्रोत्यांच्या उलटतपासणीचा–प्रयोग केला. सॉक्रेटीस स्वत:कडे अज्ञानी माणसाची भूमिका घेऊन जे प्रश्नोत्तराचे तंत्र अवलंबीत होता, त्यालाच ‘सॉक्रेटीसचा उपरोध ’–‘सॉक्रेटिक आयरनी ’– असे म्हटले जाते.
चेरफोन या सॉक्रेटीसच्या मित्राला एक डेल्फिक ओरॅकल ( दैवी संकेत ) प्राप्त झाला होता. ‘सॉक्रेटीसपेक्षा कोणीही माणूस शहाणा नाही’ असा तो संकेत होता. या संकेताची सत्यता पडताळण्यासाठी सॉक्रेटीसने समाजातील ज्ञानी म्हटल्या जाणाऱ्या अनेकांशी चर्चा केली. त्यांच्या ज्ञानाच्या मर्यादा आणि त्यांच्या विचारातील दंभ उघड केले. त्याला खऱ्या अर्थाने शहाणा किंवा ज्ञानी असा कोणीच सापडला नाही. शेवटी या दैवी संकेताचा अर्थ त्याने असा लावला की, सॉक्रेटीसला कशाचेच ज्ञान नव्हते पण निदान ‘आपल्याला कसलेच ज्ञान नाही ’ या गोष्टीचे त्याला ज्ञान होते. इतरांना मात्र स्वत:च्या अज्ञानाचे ज्ञान नव्हते. म्हणून सॉक्रेटीस सगळ्यांत शहाणा माणूस ठरला. हे सॉक्रेटिक उपरोधाचेच उदाहरण म्हणता येईल. पण त्याचबरोबर हेही खरे की, आपल्या जीवितकार्यामागे काही दैवी प्रेरणा आहे असे सॉक्रेटीसला निश्चितपणे वाटत होते आणि त्यातूनच त्याने तत्कालीन कवींच्या आणि धर्मपंडितांच्या लिखाणातून येणाऱ्या मिथ्यकथांवर टीका केली. युथिफ्रो या संवादात त्याने पावित्र्याच्या पारंपरिक कल्पनेवर टीका केलेली दिसते. तो गूढवादी नव्हता. धर्माला त्याने नीतिशास्त्राचे अंग बनविले आणि पावित्र्याच्या बौद्घिक चिकित्सेतून धार्मिक सदाचरणाची पुनर्व्याख्या केली पाहिजे असे त्याने मानले.
सॉक्रेटीसने प्रणालीबद्घ तत्त्वज्ञान मांडले असे म्हणता येत नसले, तरी सैद्घांतिक तत्त्वज्ञानाला त्याने दिलेले योगदान अभूतपूर्व होते.
‘फिलॉसॉफी ’ या शब्दात अंतर्भूत असलेल्या ‘सोफिया’ ह्या शब्दाला त्याने नवा अर्थ प्राप्त करुन दिला. शहाणपणाच्या त्याच्या संकल्पनेत नैतिकता गाभ्याच्या स्थानी होती.‘स्वतःला जाण ’ या बोधवाक्याचा त्याने पुरस्कार केला. अंतर्मुख चिंतनातून माणसाला स्वत:च्या खऱ्या व्यक्तिमत्त्वाचे ज्ञान होईल असे त्याने मानले. खरे सौख्य हे बाह्य किंवा भौतिक परिस्थितीवर अवलंबून नसते, तर जाणीवपूर्वक केलेल्या सुयोग्य आचरणावर अवलंबून असते. त्याच्या मते सद्गुण अनेक असले, तरी खरा सद्गुण एकरुप आहे आणि ते एक प्रकारचे ज्ञान आहे.
भौतिकशास्त्र व सैद्घांतिक गणितशास्त्राला त्याने गौण ठरविले व माणसाच्या व्यावहारिक जीवनोद्दिष्टांना महत्त्व दिले. त्यातही आत्मसंयमनाला त्याने मध्यवर्ती स्थान दिले. विवेकाच्या साहाय्याने माणूस स्वत:चे, स्वत:च्या आचारांचे नियंत्रण करु शकतो. आचरणातील चूक ही मुळात बौद्घिक आकलनातील चूक असते असे त्याने सांगितले. अशा सदाचाराविषयीचे निर्दोष विज्ञान हा सॉक्रेटीसच्या शोधाचा विषय होता. चिकित्सक विचार आणि सुजीवन यांच्यातील अभेद्य नाते त्याने स्पष्ट केले. ‘विचारांनी तपासून न घेतलेले जीवन जगण्यायोग्य नसते’ असे तो म्हणाला.
हे विचार आज जरी मांडले तरी लोकांचा विरोध पत्करावा लागतो. सोक्रेटिसने तर किती तरी आधी हे क्रांतिकारक विचार जगाला दिले. त्याला किती विरोध झाला असेल याचा आपण विचार न केलेलाच बरा नाही का. सॉक्रेटीसला त्याच्या आयुष्यात अनेक शत्रू निर्माण झाले होते. अनेक प्रतिष्ठितांचे अज्ञान त्याने उघडकीला आणले होते. सत्ताधारीही दुखावले गेले होते. त्यामुळे त्याच्यावर अनेक प्रकारचे आरोप ठेवून त्याला देहान्त शासन करण्यात आले. अथेन्सच्या लोकशाही संस्थांना न जुमानणे, तेथील तरुणांना आचारभ्रष्ट करणे आणि अथेन्सच्या दैवतांविषयी अश्रद्घा निर्माण करणे, तसेच नवीन ईश्वरकल्पना प्रसृत करणे अशा आरोपांचा त्यांत समावेश होता. आपल्यावरील आरोपांचे खंडन करण्यासाठी सॉक्रेटीसने सादर केलेली कैफियत प्लेटोच्या द अपॉलॉजी ऑफ सॉक्रेटीस ह्या संवादात आली आहे. तीनुसार सॉक्रेटीसने कुठेही बचावात्मक पवित्रा घेतला नाही आव्हानाचाच सूर ठेवला असे दिसते पण अथेन्सच्या पाचशे नागरिकांच्या निवाडा मंडळाने ( ज्यूरी ) त्याला बहुताने दोषी ठरविले (२२१ जणांनी त्याला निर्दोष ठरविले होते ). तुरुंगातून पळून जाण्याची त्याला संधी दिली असतानासुद्घा तिचा अव्हेर करुन अविचल मनाने सॉक्रेटीस मृत्यूला सामोरा गेला आणि त्याने विषाचा पेला ग्रहण केला.
शेवटी सोक्रेटिस यांच एक वाक्य सांगतो जे आपल्या तरुणांना उपयोगी पडेल ज्या राजकीय किंवा कोणत्याही व्यक्तिला ते आदर्श मानतात मग त्याचे विचार कृति कशीही असो समर्थनच करतात खास त्यांच्यासाठी– “चुकीच्या मताच समर्थन करण्यापेक्षा स्वतःच मत बदला”.
समाजाच्या प्रगती आणि उद्धारापेक्षा कोणीच मोठे नाही त्यामुळे विचार करा आपल्या आदर्श असणाऱ्या लोकांच्या विचारांचे अंधानुकरण करत बसन्यापेक्षा देवाने विचार करायची शक्ती आपल्याला दिली आहे त्याचा वापर समाज्याच्या भल्या साठीच करा. म्हणजे कोणीही तुमचा वापर करून समाजाला छळणार नाही.
अक्षय जाधव
कडूस राजगुरुनगर
Socrates Biography Information in Marathi सॉक्रेटिस मराठी माहिती
Leave a Reply