लहानपणी चित्रकलेची आवड असलेला लुई पाश्चर एवढे मोठे शोध लावेल असे कोणालाच वाटले नाही. ‘माणसाला रोग सूक्ष्मजंतूंमुळे होतो आणि त्याचा प्रसार लसीकरणामुळे खुंटतो.’ हे सिद्ध करणारा माणूस. Louis Pasteur information Biography in Marathi लुई पाश्चर मराठी माहिती
Louis Pasteur information Biography in Marathi
रेबीज रोगावर लस तयार करणारा माणूस म्हणून आपण सर्व यांना ओळखत आलो आहे.
विख्यात सूक्ष्मजंतुशास्त्रज्ञ लुई पाश्चरचा जन्म १८२२ साली फ्रान्समध्ये झाला. त्याचे वडील नेपोलिअनच्या सैन्यात होते. शाळेत असताना त्याला चित्रकला आणि इतर कलाविषयात रस होता. त्यामुळे तो मोठेपणी शास्त्रज्ञ होईल, असे कोणालाच वाटले नाही. बिझान्सा येथील रॉयल कॉलेजमधून त्याने कला आणि विज्ञान शाखांतील पदव्या संपादन केल्या. १८४७ मध्ये त्याला डॉक्टरेट मिळाली आणि तो प्रोफेसर झाला.
Rabies And Anthrax Vaccine discovered by louis pasteur
त्याचे मेरी लॉरेंट हिच्याशी लग्न झाले. त्यांना पाच मुले झाली; परंतु त्यातील दोनच मुले जगली. आंबण्याची क्रिया व तिचा मद्यनिर्मितीशी असलेला संबंध यांचा अभ्यास त्याने सुरू केला.
प्रारंभी त्याने आमटीसारखा अन्नपदार्थ काही दिवसांनी नासतो यावर संशोधन केले. त्यासाठी त्याने आमटीच्या भांडय़ावर बारीक जाळी लावून ठेवली. त्यामुळे हवेतील धुलीकण त्यात जाऊ शकले नाहीत. दुस-या दिवशी भांडे उघडून पाहिले, तेव्हा आमटी नासली नव्हती. त्यावरून त्याने अनुमान काढले, एरव्ही आमटी ही हवेबरोबर येणा-या बाह्यकणांमुळे नासते. जाळी लावल्यामुळे ही कणे दूर झाली आणि आमटी आहे तशी राहिली. ही बाह्यकणे म्हणजे सूक्ष्मजंतू असून ते अन्नपदार्थामध्ये जैविक बदल करतात, परिणामी ते नासतात. त्याकाळी सूक्ष्मजंतूंचे निरीक्षण करण्यासाठी सूक्ष्मदर्शक यंत्र उपलब्ध नव्हते. तरी लुईने अप्रत्यक्षात सूक्ष्मजंतूंचे अस्तित्व सिद्ध केले.
‘हे जंतू जसे अन्न नासवतात, तसे ते मानवी देहात हवा, पाणी वा अन्नाद्वारे शिरले की देह देखील रोगापासून बाधित होतो. आरंभी माणसाला लस टोचल्यामुळे अशी रोगबाधा टळते.’ अशा निष्कर्षाला लुई अंती आला.
लुईच्या या सूक्ष्मजंतू सिद्धांताला अखेर विश्व मान्यता लाभली. त्यानंतर जगातील नगरांमध्ये पेयजलाची आणि सांडपाण्याचा निचरा करणारी प्रभावी यंत्रणा उभारण्यात आली. त्यामुळे पेयजल व सांडपाणी मिसळले जाण्याची शक्यता दुरावली. रुग्णालये चांगल्या त-हेने र्निजतुक करण्यात आली.
१८४९ मध्ये रेशमाच्या किड्यांवरील एका रोगाची साथ फ्रान्समध्ये सुरू झाली. आणि पुढे ती जगभर पसरली. संपूर्ण रेशीम उद्योग संकटात सापडला. शेवटी १८६५ मध्ये हे प्रकरण लुई पाश्चर याच्याकडे सोपविण्यात आले. सूक्ष्मदर्शक यंत्रातून निरीक्षण केल्यावर त्याला असे दिसून आले की, एका विशिष्ट प्रकारच्या जंतूमुळेच हा रोग झालेला आहे. त्याने रेशीम उत्पादकांना या जंतूंनी बाधित झालेली अंडी आणि बाधित न झालेली अंडी वेगवेगळी करण्यास मदत केली. बाधित झालेली अंडी नष्ट केली तर बाधित न झालेल्या अंड्यातून निरोगी अळ्यांचा जन्म होऊ दिला. त्याच्या या कार्यामुळे रोगावर नियंत्रण मिळविण्यात त्याला यश आले. मात्र त्याची स्वत:ची तब्येत बिघडली. त्याला पक्षाघाताचा झटका आला. सुमारे दोन वर्षांनंतर तो या दुखण्यातून बरा झाला आणि पुन्हा तो संशोधनात मग्न झाला.
द्राक्षापासून अल्कोहोल बनविण्यासाठी त्या फळाच्या पृष्ठभागावर असलेल्या यीस्ट नावाच्या एकक पेशी जबाबदार असतात हे सिद्ध करण्यासाठी त्यांनी उकळलेल्या द्राक्षांचे अल्कोहोल होत नाही हे दाखवून दिले. आपल्या एका साध्या प्रयोगाने लुई पाश्चर यांनी आपले म्हणणे सप्रमाण सिद्ध केले. बदकासारखी लांब मान असलेल्या काच पात्रात लुई पाश्चर यांनी उकळलेले खाद्य द्रावण ठेवले व त्या पात्राच्या मानेत कोणतेही सूक्ष्म कण न जातील अशी बारीक जाळीदार योजना करून त्यात फक्त हवा जाईल अशी व्यवस्था केली. ते खाद्य द्रावण कित्येक दिवस अगदी संपूर्णपणे निर्जंतुक राहिले. पण ते द्रावण उघड्या हवेला ठेवले तर मात्र जंतु, अळ्या, बुरशी यासारखे जीव त्यात वाढतांना दिसून आले. यावरून जीवाची उत्पत्ति जीवापासूनच होते हे सिद्ध झाले.
लुई पाश्चर यांचे बालपण
फ्रान्सच्या पूर्व भागातील डल या गावात लुई पाश्चर यांचा जन्म चामडी कमावणाऱ्या एका गरीब कुटुंबात झाला होता. चित्र काढण्यात आणि मासे पकडण्यात रमणाया छोटया लुईचे अभ्यासात फारसे लक्ष नव्हते. त्याने किशोरवयात रंगीत पेन्सिलींनी काढलेली चित्रे पाश्चर संग्रहालयात ठेवलेली आहेत. त्यांचे सुरुवातीचे संशोधन रसायनशास्त्राशी निगडित होते. टार्टारिक आम्लाच्या रेणूच्या रचनेचा त्यांनी अभ्यास केला. नैसर्गिक पदार्थांमध्ये असणाऱ्या आणि कृत्रिमरित्या तयार केलेल्या टार्टारिक आम्लाच्या रेणूंच्या रचनेत काही फरक आढळून आला होता. नैसर्गिक पदार्थांमधील टार्टारिक आम्लाचा रेणू ध्रुवीकृत प्रकाशाची दिशा बदलतो तर कृत्रिमरित्या तयार केलेला रेणू मात्र हे परिवर्तन घडवून आणू शकत नव्हता. त्यांचे बाकीचे रासायनिक आणि भौतिक गुणधर्म मात्र अगदीसारखेच होते. या रहस्यांचा उलगडा करतांना लुई पाश्चर यांनी नैसर्गिक टार्टारिक आम्लाच्या रेणूची स्फटिक रचना कृत्रिम टार्टारिक आम्लाच्या स्फटिक रचनेपेक्षा वेगळी असून त्यातील प्रमाणबद्धतेसाठी आवश्यक असलेल्या कार्बनच्या अणुमुळे या अणूची आरशातील प्रतिमा आणि त्या रेणूची रचना यांचे परस्परांवर अध्यारोपण होऊ शकत नाही. असे रेणू प्रकाशीय प्रतिसाद देतात आणि ध्रुवीकृत प्रकाश फिरवू शकतात. रेणूंच्या बहुरूपतेविषयी प्रथमच इतके सुस्पष्ट विवेचन पहिल्यांदाच दिले गेले होते.
लुई पाश्चर यांनी अनेक महत्त्वाचे शोध लावले. जीवाची उत्पत्ति निर्जीव पदार्थांपासून होते असा समज त्या काळात प्रचलित होता. तत्कालीन समाजातील अनेक मान्यवर ह्या समजाचे खंदे पुरस्कर्ते होते. परंतु लुई पाश्चर यांनी आपल्या प्रयोगांनी ह्या समजामागील शास्त्रीय फोलपणा स्पष्ट केला आणि जीवाची उत्पत्ती जीवापासूनच होते हे सिद्ध करून दाखविले.किण्वन प्रक्रियेत यीस्ट महत्त्वाचे कार्य करतात आणि त्यासाठी ऑक्सिजनची आवश्यकता नसते हे त्यांनी प्रयोगाने सिद्ध केले. अल्कोहोल निर्मितीसाठी जशी यीस्ट ची गरज असते आणखी साखरेचे विघटन करून ही यीस्ट त्यापासून अल्कोहोल आणि कार्बनिक आम्ल तयार करते तशाच प्रकारे लॅक्टिक यीस्ट देखील असली पाहिजे असा एक निरीक्षणावर आधारित निष्कर्ष त्यांनी काढला. या यीस्टमुळे साखरेचे रूपांतर लॅक्टिक आम्लात होते.
Pasteurization discovered invented by louis Pasteur
पाश्चरायझेशन प्रक्रीयाचे जनक शोध कोणी लावला ?
दुधाच्या आम्लीकरणात लॅक्टिक यीस्टच्या पेशी महत्त्वाचे कार्य बजावतात अशा स्वरूपाचा एक शोधनिबंध त्यांनी प्रसिद्ध केला. हे संशोधन चालू असतांना त्यांच्या असे लक्षात आले सूक्ष्मजीवांमुळे किण्वन प्रक्रियेत बाधा निर्माण होते आणि दूध नासणे, बियर आणि मद्य खराब होण्याससूक्ष्म जीवच जबाबदार असतात. या सूक्ष्म जीवांना दूर ठेवायचे असेल तर त्यासाठी दूध, बियर मद्य इत्यादी द्रव पदार्थ जर ६० ते १०० अंश सेल्सियसला तापविले तर हे सूक्ष्म जीव तग धरू शकत नाहीत आणि ह्या द्रव पदार्थांचे रक्षण होते. या प्रक्रियेला पाश्चरायझेशन असे संबोधले जाते.
सूक्ष्मजीवांमुळे जसे दूध आणि इतर द्रव पदार्थ नासू शकतात तसेच या सूक्ष्म जीवांमुळे मानवी शरीराला देखील अपाय होऊ शकतो असा सिद्धांत त्यांनी मांडला आणि संसर्गजन्य रोग त्यामुळे आपल्याला माहिती झाले.
Anthrax vaccine inventor information in Marathi
लुई पाश्चर यांचे आणखी एक महत्त्वाचे संशोधन समस्त मानव जातीसाठी वरदान ठरले आहे. रेबीज आणि अँथ्रॅक्स या दोन रोगांवर त्यांनी प्रतिबंधक लशींची निर्मिती यशस्वीपणे केली होती. कोंबडयांच्या पिल्लांमध्ये कॉलरा या रोगाचा प्रादुर्भाव नेहेमी होत असतो. त्या रोगाच्या जीवाणूंना प्रयोगशाळेत वाढवून पाश्चर यांचे प्रयोग सुरु होते. अनवधानाने त्यातील काही कल्चर खराब झाले. ते टोचल्यानंतर कोंबडया आजारी पडल्या परंतु नंतर मात्र त्या अगदी ठीक झाल्या, एवढेच नव्हे तर त्यांना रोग निर्माण करणारे जंतू टोचले तरी त्यांना कॉलरा झाला नाही. यावरून त्या कोंबडयांच्या शरीरात रोग प्रतिकार शक्ती निर्माण झाली असा निष्कर्ष त्यांनी काढला. या निष्कर्षावर आधारित काम त्यांनी अँथ्रॅक्स जीवाणूंवर अशीच लस निर्माण करण्यासाठी केले आणि अँथ्रॅक्सवर लस उपलब्ध झाली.
पिसाळलेले कुत्रे चावल्यानंतर होणाया हायड्रोफोबिया रेबीज या जीवघेण्या आणि दुर्धर रोगावर रामबाण ठरणारी लस हे पाश्चर यांच्या संशोधनाचेच फलित. ही लस तयार करतांना पाश्चर यांनी स्वतः पिसाळलेल्या कुत्र्याच्या तोंडातून लाळ काढली होती! ही लस वापरतांना देखील पाश्चर यांनी फार मोठा धोका पत्करला होता. जोसेफ मायस्टर नावाच्या एका ९ वर्षाच्या मुलावर एका पिसाळलेल्या कुत्र्याने हल्ला करून त्याचे लचके तोडले होते. या मुलावर पाश्चर यांनी या लसीचा उपयोग केला आणि तो मूलगा आश्चर्यकारकरित्या बरा झाला.
त्यानंतरच्या विविध रोगास कारणीभूत होणा-या विशिष्ट जंतूंविषयी संशोधने झाली. अशा तऱ्हेने संबंधित रोगांचा प्रसार नियंत्रित झाल्यामुळे माणसाची आयुमर्यादा एकोणिसाव्या शतकाच्या आरंभी पंचवीस होती.
ती आता एकविसाव्या शतकाच्या आरंभी सत्तरीकडे आली. म्हणजे सुमारे तिपटीने वाढली. आणि या शास्त्रास ‘रोगचिकित्साशास्त्र’ (पॅथॉलॉजी) आणि त्या सूक्ष्मजंतूंना ‘रोगकारक’ (पॅथेजेन्स) म्हणून ओळखले जाऊ लागले. याचे श्रेय हे लुई पाश्चरने सूक्ष्मजंतूबाबत केलेल्या प्राथमिक संशोधनाला जाते, असे डॉ. कलामांना वाटते.
तसेच हे शास्त्राच्या नंतरच्या संशोधनांमध्ये अनुवंशशास्त्र, जैवरसायनशास्त्र व वैद्यकशास्त्रांशी असलेला संबंध उघड झाल्याचे त्यांना समाधान वाटले. त्यापेक्षा लुई पाश्चरच्या त्याच्या शोधामागील कल्पकतेचे व निरीक्षण शक्तीचे अधिक कौतुक वाटले.
सन १८१८ मध्ये त्याने पॅरिस येथे पाश्चर इन्स्टिट्यूटची स्थापना केली. अनेक माणसांचे प्राण वाचवणाऱ्या या महान संशोधकाचा २८ सप्टेंबर, १८९५ रोजी मृत्यू झाला. छे! छे! आपल्या संशोधनाने अमर झाला.
अक्षय जाधव
कडूस राजगुरुनगर
louis pasteur information Biography in marathi
शास्त्रज्ञ लुई पाश्चर मराठी माहिती रेबीज च्या लशीचा शोध कोणी लावला louis pasteur invented which vaccine louis pasteur essay Speech in Marathi Anthrax Vaccine discovered by louis Pasteur pasteurization discovered invented by louis Pasteur
Leave a Reply